Waarom onderzoek naar geluk niet deugt en zelfs gevaarlijk is

Rong Zwemmer - Filosofie magazine

Onderzoek naar geluk deugt niet, zegt filosoof Coen Simon. Het is bovendien gevaarlijk: ‘De geluksmaffia maakt het individu beheersbaar.’

Bijna 90% van de Nederlanders pretendeert gelukkig te zijn, toont nieuw onderzoek van het Centraal Bureau voor de Statistiek. Volgens het recent verschenen ‘World Happiness Report 2017’ staat ons land op de zesde plaats van gelukkigste landen van de wereld. Dit lijken goede berichten, maar Simon legt uit waarom dit soort geluksonderzoeken niet deugen en bovendien gevaarlijk zijn. ‘Als uit dit onderzoek blijkt dat 90% gelukkig is, maar uit ander onderzoek blijkt dat 40% van de volwassenen in Nederland eenzaam is, dan is er óf iets mis met de onderzoeken, óf met de gebruikte definities van deze termen.’
 
Gevaarlijk
Deze geluksonderzoeken zijn volgens Simon niet onschuldig. ‘Als uit cijfers blijkt dat mensen gelukkig worden van een bepaald product, dan gaan we de werkelijkheid aanpassen om mensen op die manier gelukkig te maken. Juist doordat dit soort onderzoeken invloed hebben op beleid, wordt het gevaarlijk. Je denkt dat je geluk meet, en vervolgens ga je de werkelijkheid aanpassen aan de zogenaamde wensen die mensen hebben. Maar het punt is dat je niet eerst geluk meet.’

Er moet dan ook hard tegen de ‘geluksmaffia’ worden opgetreden. ‘Het is geen stoere taal om die onderzoekers geluksmaffia te noemen. Geluksonderzoeken vormen een onderdeel van het neoliberalisme dat het individu beheersbaar maakt. Geluk klinkt zo zachtaardig, maar dat is het beslist niet. Er gaat een gigantische hoeveelheid geld in die geluksonderzoeken om, allemaal omdat daar veel geld mee te verdienen is. Dit komt omdat je de behoefte van de consument aan het meten bent. Als ik weet wat jou gelukkig maakt kan ik dat produceren en kan ik daar geld aan verdienen. Zo simpel is het.’
 
Herhaling van cultuur
Het systeem van meten bij sociaalwetenschappelijk onderzoek naar geluk deugt niet, zegt Simon. Deze onderzoeken trekken het begrip geluk uiteen tot vooraf bepaalde meetbare entiteiten, denk hierbij aan: relaties, inkomen, of werk. Vervolgens gooien de onderzoekers de uitslagen van deze metingen bij elkaar en dan geven ze een algemeen oordeel over geluk. Dit is verkeerd.

‘Alles is in deze onderzoeken is van tevoren bedacht: het onderzoek legt de proefpersonen al voor van welke producten ze wel of niet gelukkig kunnen worden. Het onderzoek vraagt bijvoorbeeld wil je een pannenkoek of wil je een aanslag? Mensen willen liever een pannenkoek, en dan moeten we dus meer pannenkoeken maken en moeten er minder aanslagen zijn. Maar geluk werkt niet op deze manier. Geluk bestaat in een veelvormigheid. Geluk ontstaat door omstandigheden die gebeuren. Dit laat zich niet afmeten aan de culturele producten die er zijn. Als wij mensen vragen wat zij het liefste willen van de producten die er al zijn, kun je alleen maar je cultuur herhalen. Hierdoor zullen de resultaten altijd hetzelfde blijven.’
 
Geluk als verhaal
Het onderzoek van het CBS vraagt volgens Simon niet naar geluk. ‘Het onderzoek vraagt: als je een cijfer geeft voor hoe gelukkig je bent, hoe hoog zou dat cijfer dan zijn? Dan vraag je alleen niet naar geluk, maar dan doe je alsof je naar geluk vraagt. De proefpersoon moet antwoord geven op een gelukschaal, maar de proefpersoon weet niet eens wat geluk betekent en dat wordt niet aan de orde gesteld.’

Het probleem is dat er niet een definitie van geluk bestaat, legt Simon uit. ‘Er is een verschil tussen een trap tegen je schenen voelen en je gelukkig voelen: dat is het verschil tussen een primair gevoel en een gemoedstoestand. Bij dat primaire gevoel komt geen ratio aan te pas. Daar is het onderscheid tussen mens en dier ook niet aanwezig. Maar als het gaat om geluk, maar ook bijvoorbeeld melancholie, blijdschap, wanhoop: dat zijn allemaal narratieve gevoelens die een verhaal met zich meedragen. Geluk bestaat alleen voor zover er een verhaal over bestaat.’

Geluksgevoelens kun je daarom niet meten: je kunt er alleen over praten. ‘Als ik jou vraag om op een schaal van 1 tot 10 aan te geven hoe gelukkig je bent en jij zegt 9, dan ga ik vragen: hoe kom jij zo gelukkig? Vertel maar eens? Dan komt er een verhaal en daar gaat het precies om bij geluk. Zo’n verhaal is niet inpasbaar in dit onderzoek systeem.’

Bent u benieuwd geworden naar het werk van Coen Simon? Lees dan hier Filosoferen is makkelijker als je denkt, waarin hij korte metten maakt met de clichés en dogma’s van onze tijd. 

Taal grapje: Filosofie is niet gemakkelijker dan je denkt, wel gemakkelijker als je denkt.

De mens heeft gewonnen van de natuur!

Ben van Beurden CEO Shell 2020

Natuurlijk willen we meer doen om bijvoorbeeld de luchtvaart minder CO₂-intensief te maken, maar op dit moment is dat moeilijk. Het kan wel vrij snel met hoogwaardige biobrandstoffen, maar het maken daarvan is vijf keer zo duur als een olieproduct. Hoe gaan we dat oplossen?’

Bijvoorbeeld met de afvang en opslag van CO₂.
‘Uiteindelijk is het heel moeilijk geld verdienen met afvang en opslag van CO₂. Het is een kostenpost. Je kunt verliezen vermijden. Ik vind het prima om risico te lopen. Prima ook om op pioniersprojecten niet de allerhoogste winstverwachtingen te hebben. Maar we kunnen het niet op heel grote schaal gaan doen, daar vervolgens miljarden op afschrijven en onze aandeelhouders vertellen dat ze heel trots mogen zijn dat wij onze maatschappelijke plicht hebben gedaan. Zo werkt het niet. We kunnen onszelf niet anti-economisch inrichten. Dat mandaat hebben we niet.'

Daar wringt het wel, omdat veel mensen zich daardoor afvragen hoe serieus Shell is met zijn klimaatambities. Want als Shell echt bezorgd is over klimaatverandering, moet je misschien aanloopverliezen accepteren en andere prioriteiten stellen. Shell investeerde van 2016 tot eind 2019 $2,3 mrd in nieuwe energie. In totaal investeerde uw bedrijf in die periode zo'n $89 mrd.
‘Ik denk niet dat je sneller kunt lopen dan de maatschappij en je klanten. Je kunt ze aanmoedigen en laten zien dat als de maatschappij de juiste dingen kiest, wij dan ook de daad bij het woord voegen. En dat doen we ook. Maar we kunnen niet opeens stoppen met benzine en alleen nog maar elektriciteit gaan verkopen, ook al is daar geen vraag naar. Dat kun je misschien even volhouden, maar je verliest een heel belangrijk aspect: economische duurzaamheid. FD juli 2020.